Nguyên nhân  khó nuốt

Bình thường đường kính của thực quản của người có thể giãn rộng tới 4cm để cho thức ăn và chất lỏng đi qua, mỗi khi đường kính đó nhỏ hơn 1,5cm thường xuyên xảy ra thì sẽ gây khó khăn cho việc ăn, uống và kèm theo đau, rát, thậm chí khó thở. Động tác nuốt là một chuỗi phản ứng của nhiều cơ quan tham gia vào như miệng, lưỡi, hầu, thực quản, các cơ quanh thực quản và vai trò của thần  kinh. Vì vậy, khó nuốt là hiện tượng cản trở thức ăn và chất lỏng đi qua vùng miệng, hầu, thực quản gây nên triệu chứng đau, rát, khó chịu, thậm chí khó thở. Người ta ước tính ở tuổi ngoài 50 ít nhất trong 1 tuần có 1 lần khó nuốt, chiếm khoảng 35%.

Các tác giả cho thấy càng lớn tuổi thì hiện tượng khó nuốt càng tăng lên. Trong cuộc sống thường ngày có một số người khó nuốt do thói quen ăn, uống quá nhanh, nhai không kỹ hoặc một số trẻ sơ sinh có hiện tượng trớ, nôn do khó nuốt bởi đặc điểm sinh lý của trẻ chưa được hoàn thiện nhất là hệ thần kinh, trong đó có thần kinh điều tiết sự co bóp của thực quản. Tuy vậy, theo thời gian các hiện tượng đó sẽ hết dần.

Ở trẻ em, khi thấy khó nuốt, đau, khóc thét, thậm chí tím tái thì nên nghĩ là vùng họng, thực quản của trẻ có vấn đề quan trọng, thông thường hay gặp nhất là trẻ hóc xương hoặc nuốt vật lạ vào họng, thực quản.

Với người trưởng thành, đặc biệt là NCT thì phải hết sức cảnh giác với hiện tượng khó nuốt, bởi vì có rất nhiều nguyên nhân, trong đó đáng sợ nhất là bệnh ác tính thuộc họng hầu thực quản, thanh quản. Bệnh gặp nhiều nhất là ở trong lòng thực quản như rối loạn co bóp thực quản, xơ cứng bì. Xơ cứng bì là bệnh hệ thống gây tổn thương nhiều cơ quan trong đó có xơ cứng niêm mạc và các cơ co thắt thực quản. Một số bệnh như bỏng thực quản (có thể mưng mủ, nhiễm trùng) mà hậu quả sau đó là sẹo thực quản, trào ngược dạ dày thực quản (có thể để lại sẹo thực quản), polyp thực quản, u thực quản, sa thực quản (do dạ dày, ruột hoặc các cơ quan khác trong vùng bụng thoát vị qua cơ hoành vào trong khoang ngực). Nhưng nguy hiểm nhất là ung thư thực quản gây khó nuốt liên tục, thường xuyên.

Ung thư thực quản là một bệnh hay gặp ở nước ta, đặc biệt ở nam giơi trên 40 tuổi. Đây là một bệnh ở giai đoạn đầu không cẩn thận sẽ dễ nhầm với một số bệnh khác (bệnh trào ngược dạ dày thực quản, bệnh dạ dày - tá tràng, bệnh về tim mạch, bệnh đau thần kinh liên sườn) vì người bệnh đau sau xương ức, nuốt khó hoặc nghẹn, sau đó nuốt khó liên tục, thường xuyên và nuốt đau hoặc nôn. Ở xung quanh thực quản cũng gặp nhiều trường hợp chèn ép thực quản gây khó nuốt như ung thư hạ họng, suy tim, u trung thất, bệnh về đốt sống cổ (xương tăng sinh ở cạnh trước sống cổ đè ép thực quản)… Một số bệnh về cơ quan khác của đường hô hấp trên như họng, hầu, vòm hầu, viêm amiđan hoặc bệnh của đường tiêu hóa như tâm vị không giãn, khối u tâm vị hoặc một số cơ quan khác trong ổ bụng thoát vị qua cơ hoành cũng gây nên khó nuốt. Ngoài ra, ở NCT khó nuốt còn có thể do một số bệnh tổn thương hệ thần kinh như bệnh Parkinson, đột quỵ não (tai biến mạch máu não gây liệt). Khó nuốt đôi khi không có tổn thương thực thể mà chỉ có cảm giác nuốt vướng một vật gì ở họng lúc có, lúc không (không thường xuyên) cũng có thể là do viêm amiđan mạn tính hoặc do tác động bởi stress hoặc do bệnh tâm thần.

Để xác định nguyên nhân gây khó nuốt thì cần được khám bệnh một cách tỷ mỷ và tiến hành một số xét nghiệm, cận lâm sàng cần thiết. Ở các cơ sở y tế có đủ điều kiện thì sẽ được chụp thực quản có thuốc cản quang hoặc nội soi thực quản. Với nội soi thực quản có nhiều ích lợi, ngoài việc chẩn đoán xác định nguyên nhân gây khó nuốt thì ở một số cơ sở y tế có kinh nghiệm có thể phẫu thuật cắt khối u hoặc polyp qua nội soi. Hoặc trong các trường hợp khó nuốt do hẹp thực quản (sẹo thực quản do hậu quả của bỏng , trào ngược dạ dày thực quản) thì có thể nong thực quản qua nội soi.

Biến chứng của khó nuốt

Do khó nuốt, nhất là khó nuốt kéo dài làm cho người bệnh không ăn uống được hoặc ăn uống không đủ lượng sẽ xuất hiện một số biến chứng như suy dinh dưỡng, rối loạn nước và chất điện giải. Trong một số trường hợp khó nuốt chưa xác định được nguyên nhân làm cho người bệnh lo lắng, suy sụp tinh thần. Một số trường hợp khó nuốt do ung thư thực quản nếu không phát hiện sớm để chữa trị thì bệnh tiến triển nhanh và có thể gây tử vong.

Để phòng khó nuốt cần dựa vào nguyên nhân gây ra mà có các biện pháp đề phòng thích ứng. Với trẻ em cần hết sức thận trọng không để trẻ hóc xương hoặc nuốt các vật cứng vào họng (các loại đồ chơi). Nếu xảy ra, cần cho trẻ đi khám ngay, tốt nhất là khám chuyên khoa tai mũi họng để giải quyết cấp cứu kịp thời không để thực quản bị tổn thương, nhiễm trùng, mưng mủ gây khó nuốt cho trẻ. Với người trưởng thành, đặc biệt là NCT khi thấy khó nuốt cần đi khám bệnh ngay, nhất là khó nuốt kéo dài nhiều ngày, nhiều tuần, nhiều tháng thì càng cần được khám bệnh để xác định nguyên nhân. Các trường hợp này cần khám ở chuyên khoa tai mũi họng hoặc khám chuyên khoa tiêu hóa hoặc chuyên khoa ung thư. Tại các chuyên khoa này nếu chưa tìm ra nguyên nhân thì sẽ được gửi khám các chuyên khoa khác có liên quan đến bệnh khó nuốt như: xương khớp, thần kinh, tâm thần. Khi được xác định nguyên nhân thì đa số được điều trị nội khoa (dùng thuốc) như viêm thực quản, trào ngược dạ dày thực quản, tai biến mạch máu não, thoái hóa cột sống cổ, tâm thần, stress. Một số người khó nuốt do khối u chèn ép sẽ được phẫu thuật (điều trị ngoại khoa). Điều quan trọng là người bệnh, đặc biệt là NCT không được chủ quan, xem thường để đến khi bệnh nặng mới đi khám bệnh. 

 PGS.TS. BÙI KHẮC HẬU