Nghĩa thứ nhất của men tiêu hóa để chỉ chế phẩm chứa các enzyme (còn gọi diếu tố) giúp tiêu hóa thức ăn. Ta nên biết, từ miệng có dịch tiêu hóa là nước bọt chứa amylase (tiêu hóa tinh bột); còn ở dạ dày tiết ra dịch vị chứa acid hydrocloric và pepsin (tiêu hóa protein tức chất đạm); trong đường ruột có dịch tụy, dịch mật, gọi chung là dịch ruột chứa nhiều enzyme như amylase (tiêu hóa tinh bột), lipase (tiêu hóa chất béo), trypsin (tiêu hóa chất đạm)... giúp hoàn tất việc tiêu hóa thức ăn thức uống; khi thiếu sẽ sinh ra khó tiêu, đầy bụng. Một số thức ăn hàng ngày có thể hỗ trợ cho tiêu hóa nhờ cung cấp chính enzyme tiêu hóa thức ăn như: đu đủ, khóm (thơm), sản phẩm lên men...

Để bổ sung men tiêu hóa cho người thiếu, người ta làm ra các chế phẩm là thuốc chứa thành phần là các enzyme. Thí dụ như Neopeptine là thuốc chứa các loại men tiêu hóa như amylase, papain (enzyme có trong đu đủ xanh) và chất chống đầy hơi là simethicon, có tác dụng trị chứng ăn khó tiêu, đầy bụng, đặc biệt có dạng thuốc uống nhỏ giọt thích hợp cho trẻ con.

Chỉ dùng thuốc khi thật cần thiết để tránh lệ thuộc vào thuốc. ảnh minh họa

Nên lưu ý, khi bổ sung men tiêu hóa dưới dạng thuốc xem như chúng ta đã bổ sung từ ngoài vào giúp cho cơ thể tiêu hóa thức ăn, vì thế chỉ dùng khi thực sự cần thiết. Không nên lạm dụng vì dùng dài ngày sẽ gây tác dụng ngược (feedback) do lượng men tiêu hóa được cung cấp nhiều từ bên ngoài trong thời gian dài sẽ ức chế các tuyến tiết ra men tiêu hóa nội sinh có trong cơ  thể. Hiện nay có một số phụ huynh lạm dụng cho trẻ dùng quá đà thuốc Neopeptine vì lầm tưởng thuốc làm cho tăng cân. Như đã nói, thuốc không có tác dụng làm cho tăng cân mà chỉ giúp trẻ thiếu men tiêu hóa ăn uống tốt hơn, khi dùng thuốc lưu ý vẫn phải ăn uống đầy đủ chất dinh dưỡng mới mong tăng cân. Chỉ dùng thuốc khi thật cần thiết để tránh lệ thuộc vào thuốc không tiết đủ men tiêu hóa, thông thường chỉ dùng không quá 7 - 10 ngày, ngưng dùng thuốc 7 - 10 ngày nếu muốn tiếp tục dùng lại. Các phụ huynh có thể cho trẻ dùng thuốc thử trong một thời gian, nếu thấy trẻ ăn uống tốt thì tiếp tục dùng, còn dùng thử mà không thấy cải thiện thì không dùng.

Nghĩa thứ hai của men tiêu hóa dùng chỉ chế phẩm chứa các vi sinh vật có ích khi uống vào nhằm cải thiện sự  cân bằng của hệ tạp khuẩn ruột và có lợi ích cho sức khỏe của người dùng. Trong trường hợp này không nên gọi là men tiêu hóa mà nên gọi là “men vi sinh” hay gọi theo tiếng nước ngoài đã trở thành thông dụng là “probiotic”. Probiotic có nguồn gốc vi sinh vật và có nghĩa là “trợ sinh” (trợ giúp sự sống). Ta nên biết trong  ruột con người hiện diện rất nhiều loại vi khuẩn (VK) tạo thành quần thể gọi là tạp khuẩn ruột. Trong tạp khuẩn ruột, ngoài VK gây bệnh còn có VK có ích. Chính các VK có ích giúp tiêu hóa tốt thức ăn, tiêu sạch và tái hấp thu phần thức ăn còn sót lại ở ruột già, giúp tổng hợp một số vitamin nhóm B, vitamin K…, đặc biệt giúp cân bằng với VK có hại, làm cho VK có hại không tăng sinh phát triển quá đáng gây bệnh. Nếu vì lý do nào đó (như vệ sinh an toàn thực phẩm quá kém, do uống nhiều bia rượu, do dùng thuốc đặc biệt là kháng sinh, do stress...), sự cân bằng trong hệ tạp khuẩn ruột bị đảo lộn, sẽ đưa đến rối loạn đường ruột, thể hiện: tiêu chảy, khó tiêu, trướng bụng, giảm khả năng hấp thu chất dinh dưỡng… Men vi sinh có trong thực phẩm như sữa chua, dưa chua, kim chi... đã được dùng từ lâu đời cho thấy an toàn và có lợi cho hệ tiêu hóa, tuy nhiên có khi không đủ lượng khi bị mất cân bằng quá đáng tạp khuẩn ruột, khi đó sẽ dùng chế phẩm men vi sinh. Các chủng vi sinh vật được dùng bào chế men vi sinh phải an toàn và được công nhận có tác dụng chữa trị hiệu quả như: Lactobacillus acidophilus, L. casei, L. ramonosus, Bacillus longum, B. breve, B. lactis... Nếu được chọn chủng tốt (theo công nhận WHO/FAO), nhất là các chủng có nguồn gốc từ người (phân lập từ ruột) thì cũng an toàn như thực phẩm. Tuy nhiên vì lượng vi khuẩn đưa vào sản phẩm cao (hàng trăm triệu đến hàng tỉ), cho nên để an toàn phải sử dụng đúng theo liều lượng chỉ dẫn của nhà sản xuất và nếu dùng loại thực phẩm chức năng nên nhớ: “Thực phẩm chức năng không được xem là thuốc, không có tác dụng thay thế thuốc”.

Riêng đối với trẻ con, cũng giống như trường hợp men tiêu hóa với nghĩa thứ nhất nêu trên, các bậc phụ huynh cho dùng thử trong một thời gian, nếu thấy trẻ ăn uống tốt thì tiếp tục dùng, còn dùng thử mà không thấy cải thiện thì không dùng. Và cho trẻ dùng thuốc khi thật cần thiết tức nghi ngờ trẻ bị rối loạn tạp khuẩn, thông thường chỉ dùng không quá 7 - 10 ngày, ngưng dùng thuốc 7 - 10 ngày nếu muốn tiếp tục dùng lại.

Một thực phẩm có tác dụng gần tương tự men vi sinh, chính là sữa chua (yaourt). Ăn sữa chua vừa được cung cấp chất dinh dưỡng vừa có tác dụng giúp cân bằng hệ tạp khuẩn ruột. Thời người viết là sinh viên dược khoa, có lần đi thi được một giáo sư hỏi: “Có cách gì giúp hạn chế rối loạn tiêu hóa sau khi dùng kháng sinh?”, nhờ trả lời: “Nên ăn sữa chua” mà được thầy khen.

 PGS.TS. NGUYỄN HỮU ĐỨC